اختلال وسواس فکری-عملی و درمان آن

اختلال وسواس فکری عملی به نوعی اختلال روانی گفته می شود که در آن افراد، افکار، احساسات، تصاویر یا احساساتی را ناخواسته و مکرر و در جواب، به رفتارها یا اعمال ذهنی و اجباری تجربه مینمایند.

اغلب فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی یا وسواس فکری عملی کاری اجباری را برای از بین بردن یا کاهش اضطراب ناشی از وسواس به طور موقت انجام می دهد و انجام ندادن آن باعث بروز پریشانی می گردد.این اختلال از نظر شدت متفاوت می باشد، اما در صورت عدم درمان می تواند عملکرد فرد در محل کار، مدرسه یا خانه را مختل نماید.

وسواس فکری عملی می تواند با اختلالات دیگری از جمله اختلال اضطراب، افسردگی و اختلالات اشتها همراه باشد. نشانه های این نوع از اختلال وسواس فکری عملی برای اولین بار در دوران کودکی یا اوایل بزرگسالی نمود می یابد.

علائم اختلال وسواس فکری عملی

معیارهای تشخیصی DSM-5 برای اختلال وسواس فکری عملی شامل وجود وسواس فکری، اجبار یا هر دو است که در آن:

وسواس فکری: آرزوها یا تصویرهای تکراری است که به صورت ناخواسته تجربه می گردد. این تجربه در بیشتر افراد سبب ایجاد اضطراب یا پریشانی می شود. در این شرایط فرد سعی می‌کند با یک فکر یا عمل متفاوت آنها را نادیده بگیرد، یا آن را سرکوب یا این اعمال را به نوعی خنثی نماید.

اجبار: رفتارهای تکراری یا اعمال ذهنی است که فرد در پاسخ به وسواس مبتنی بر قوانین سختگیرانه، مجبور به انجام آن میشود. افراد مبتلا برای مقابله با اضطراب یا پریشانی و یا جلوگیری از بروز یک واقعه یا وضعیت ترسناک به این راهکارها متوسل میشوند.

این وسواس یا اجبار در روز بیش از یک ساعت طول می کشد و باعث ایجاد ناراحتی یا اختلال بالینی قابل توجهی در فرد ایجاد می کند. برای تشخیص بیماری وسواس فکری عملی، نباید آنها را با تأثیر یک ماده یا اختلال روانی یا وضعیت پزشکی اشتباه گرفت.

جزئیات اختلال وسواس فکری عملی می تواند بسیار متفاوت از سایر بیماری‌ها باشد. این اختلال ممکن است شامل افکار مربوط به آلودگیی، تمایل به نظم یا افکار تابو مربوط به رابطه جنسی، اعتقادات دینی سختگیرانه و آسیب به خود یا دیگران میباشد.

انواع وسواس فکری

اختلال وسواس فکری یک اختلال متداول عصبی-شناختی در برخی افراد می باشدکه با دو نوع مشخص از علائم شناخته می گردد: افکار وسواسی و رفتارهای اجباری. وجود هرکدام از این علائم در فرد می تواند نشان دهنده وجود اختلال وسواس فکری باشد.  افکار وسواسی افکاری ناخواسته و نگران کننده می باشند که منجر به پریشانی، اضطراب و یا ترس می شوند و محتوای آن می تواند تقریبا هر چیزی باشد. ترس از آلوده شدن به میکروب ها، مرور کردن افکار خشن در ذهن و یا شک مداوم در انجام یک سری اعمال و رفتار ها می باشد.. به خاطر داشته باشید این افکار همیشه از نظر محتوا، منطقی نیستند و کنترل آن ها تقریبا غیر ممکن می باشد.

·       افکار پرخاشگرانه یا جنسی :

نوع متدوالی از افکار وسواسی، افکاری مرتبط با آسیب رساندن به دیگران می باشد.مرور شدن تصاویری از خشونت گری و پرخاش به دیگران در ذهن فرد که ممکن است جنبه های جنسی نیز داشته باشد.

·       ترس از صدمه رسیدن به دیگران :

برخی از افراد، به جای ترس از آسیب رساندن، از آسیب دیدن عزیزان شان ترس دارند. برای مثال ممکن است شخصی این افکار وسواسی را داشته باشد که فرزند او طی یک تصادف کشته شود. در این صورت برای جلوگیری از بروز همچین اتفاقی، ممکن است رفتارهای اجباری متعددی انجام دهد. مسئولیت رفت و آمد فرزند خود را قبول کند و یا وسیله نقلیه او را به دفعات چک کند تا مطمئن باشد که ان وسیله سالم است.

·       ترس از میکروب ها و آلودگی ها :

از جمله متداول ترین انواع وسواس فکری، ترس از میکروب ها و نیاز به شستن مکرر دست ها است. بسیاری از افرادی که دارای اختلال وسواس فکری هستند از میکروب ها واهمه دارند و ممکن است برای رهایی از این افکار دست به رفتارهای اجباری متفاوتی بزنند. شستن مکرر دست ها و وسایل شخصی نمونه ای از این رفتار ها می باشد.

·       مسائل مربوط به اموز مذهبی و انجام گناه :

  یکی دیگر از انواع وسواس فکری، داشتن وسواس و نگرانی در مورد غیر اخلاقی بودن یا گناهکار بودن شخص است. برخی از افراد ممکن است در نتیجه این افکار مدام در حال نماز خواندن و دعا کردن باشند.

·       خود کنترلی :

ترس از دست دادن کنترل خویش و انجام رفتارهای غیر ارادی و نامناسب، ترسی است که در ذهن برخی از افرادی که از این اختلال رنج می برد وجود دارد. برخی از افراد نگرانند که ناگهان در جمع شروع به داد و فریاد کنند، برخی دیگر نگران آسیب رساندن به شخص دیگری هستند. این افکار ممکن است در ادامه با هرگونه رفتار اجباری دنبال شود.

·       ترتیب و تقارن :

نظم و ترتیب دادن وسایل و اشیا به صورت کاملا دقیق یکی از متدوال ترین انواع وسواس فکری است. افرادی که به این افکار وسواسی مبتلا هستند، برای نظم و ترتیب دادن اشیا به طور کاملا مرتب و یا متقارن زمان نسبتا زیادی صرف می نمایند. آن ها هم چنین ممکن است افکار خرافاتی در مورد برخی از اعداد و یا الگوهای تقارنی در ذهن خود پرورش دهند.

در پاسخ به وسواس فکری عملی می‌توان گفت که بیشتر افراد مبتلا به وسواس فکری عملی به اجبار متوسل می گردند. این اجبار ممکن است: شامل رفتارهایی مانند شستشو، چیدن چندباره یا شمارش اشیاء، چک کردن برای اطمینان جویی باشد.

رفتارهای اجباری، مجموعه اقداماتی است که فرد برای کاهش درد و رنج افکار وسواسی، متوقف کردن آن و یا جلوگیری از وقوع اتفاقات ناگوار آن ها را انجام می دهد. غالبا هیچ ارتباط منطقی بین افکار وسواسی و اجبار نیست، اما گاهی اوقات می توان آن ها را به یکدیگر ربط داد برای مثال، کسی که افکار وسواسی نسبت به میکروب دارد، مرتبا دست های خود را می شود. فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری، واقعا در تلاش است تا بتواند رفتارهای خود را کنترل نماید حتی گاها با وجود اینکه می داند این رفتار منطقی نیست اما از لحاظ احساسی خود را مجبور به انجام آن می کند. خبر خوب این است که علائم وسواس قابل کنترل هستند.

افراد مبتلا به وسواس فکری عملی همچنین می توانند مرتکب اعمال ذهنی متعددی شوند که از نظر ظاهری قابل مشاهده نمیباشند. اجبار ممکن است به طور موقت احساساتی را که ناشی از وسواس است را از بین ببرد. از جمله این احساسات می‌توان به اضطراب، پریشانی یا این حس که انگار یک چیزی درست نیست، اشاره نمود.

افراد مبتلا به وسواس فکری عملی همچنین ممکن است از افراد، مکان‌ها یا هر چیزی که ممکن است وسواس و اجبار را در پی داشته باشد، دوری نمایند. این افراد همچنین دارای باورهای ناكارآمدی میباشند كه می تواند شامل افزایش احساس مسئولیت، عدم تحمل بی اعتمادی، كمالگرایی یا نمای اغراق آمیز از افكار آزار دهنده باشد. شک و تردید در ناقص انجام دادن کار : اختلال وسواس فکری سبب می شود که شخص مدام شک داشته باشد که کاری را درست و کامل انجام داده است یا خیر. برای مثال شخصی را در نظر بگیرید که از منزل خود خارج می شود و در خانه را قفل می کند. فکر وسواسی درست انجام دادن کار سبب می شود تا او برای چک کردن قفل بودن درب منزل تا چندین بار در روز به منزل خود مراجعه نماید و بسته بودن درها را امتحان کند.

افراد مبتلا به وسواس فکری عملی نسبت به شرایط دارای بینش متفاوتی هستند. ممکن است کسی تشخیص دهد که باورهای مربوط به وسواس فکری عملی در واقع درست نمیباشد. اما در این میان ممکن است کسی که قدرت تشخیص ضعیفی داشته باشد و فکر کند که چنین اعتقاداتی درست میباشند.

شدت علائم اختلال وسواس فکری عملی ممکن است با گذشت زمان تغییر نماید. اما در صورت عدم درمان می تواند سالها یا دهه ها ادامه یابد. افراد مبتلا به وسواس فکری عملی معمولا نوع دیگری از بیماری روانی را نیز تجربه می كنند. آمارها نشان میدهند که در حدود سه چهارم از بزرگسالان مبتلا به وسواس فکری عملی، در برخی از بازه‌های زندگی خود با یک اختلال اضطرابی، مانند اختلال اضطراب عمومی یا اختلال هراس، روبه رو بوده اند.

بیش از نیمی از افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی دچار اختلال افسردگی یا دو قطبی نیز میباشند. طبق اطلاعات موجود در DSM-5، تا 30 درصد از افراد مبتلا به این اختلال نیز دارای بیماری مثل تیک هستند. از این رو مبتلایان به وسواس فکری عملی طیف وسیعی از بیماری های دیگر را نیز تجربه می کنند. از جمله اختلالات مرتبط با وسواس می‌توان به اختلال بدشکلی بدن، کندن مو و اختلال ایجاد خراش روی سطح پوست و … اشاره نمود.

 

علل اختلال وسواس فکری عملی

علل اختلال وسواس به طور کامل کشف نشده اند. اما عوامل ژنتیکی و محیطی بسیاری نیز در ابتلا به این اختلال دخیل اند. افرادی که والدین، خواهر و برادر یا فرزند دارای مبتلا به وسواس فکری عملی دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به آن میباشند.

مطالعات نشان می‌دهد که دوقلوها نیز ممکن است در اثر عوامل ژنتیکی دچار این اختلال گردند. افرادی که در کودکی با بدرفتاری جسمی یا جنسی و سایر حوادث آسیب زا مواجه بوده اند،  به احتمال بیش‌تری به وسواس فکری عملی مبتلا می شوند.

 

درمان اختلال وسواس فکری عملی

اختلال وسواس فکری عملی معمولاً با روان درمانی، تجویز دارو یا استفاده از هر دو به صورت همزمان می باشد. تحقیقات ثابت کرده اند که درمان‌هایی که برای درمان وسواس فکری عملی تجویز می‌شوند، شامل درمان شناختی رفتاری می باشد. این روش برای معالجه طیف وسیعی از اختلالات استفاده می گردد و نوع خاصی از آن به نام (ERP) وجود دارد که در درمان اختلال وسواس بسیار موثر است.

در ERP، فرد مبتلا به وسواس فکری عملی در ابتدا توسط یک درمانگر مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس در معرض افکار یا موقعیت‌هایی که باعث بروز اضطراب یا منجر به وسواس و اجبار می شود قرار میگیرد. به این ترتیب یاد می گیرد که درگیر اجبارهای عادت نشود. این رویکرد با هدف کاهش تدریجی اضطراب ناشی از چنین افکار و برخوردهایی صورت می پذیرد تا فرد بتواند علائم وسواس فکری عملی را بهتر کنترل کند.

تفاوت اختلال شخصیت وسواسی (OCPD) و اختلال وسواس فکری عملی (OCD)

اختلالات شخصیت به الگوهای شناختی و رفتاری مزمن، انعطاف ناپذیر و ناسازگار در ارتباط با جهان اشاره دارند. این الگوهای ناسازگار شناختی رفتاری در طرز تفکر افراد، احساسات، رفتارها و از همه مهم تر نحوه تعاملات و ارتباطات فرد با دیگران کاملا مشخص میگردد.

یکی از اشتباهات رایج این است که اختلال شخصیت وسواسی و اختلال وسواس فکری عملی را با هم یکی میدانند. با اینکه این دو اختلال نام های تقریبا مشابهی دارند، دو اختلال کاملا مجزا و متفاوت هستند.

افرادی با شخصیت وسواسی ، به شدت انعطاف ناپذیر، کمالگرای افراطی، کنترلگر، و قانون مدار میباشند خودشان را وقف کارشان می کنند؛ خودشان را به شدت درگیر جزئیات و قوانین می کنند به نحوی که شاید باعث شود نتوانند کار را تمام نمایند، آنقدر درگیر کار می شوند که خانواده و دوستانشان را نادیده می گیرند.

تفاوت در نشانه ها

·       فردی که دچار اختلال وسواس فکری عملی میباشد، وسواس های خاصی دارد. مثلا افکار مزاحم، تکراری، ناخواسته و غیرمنطقی که باعث ایجاد استرس در او می شود یا باید یک سری کارها را حتما انجام دهد، یعنی رفتارهایی که نمیتواند مانعش شود مثل چک کردن قفل در یا شستشو. در حالی که فردی که شخصیت وسواسی دارد، نیاز شدیدی به کنترل دارد، کمالگرای افراطی است و همه چیز باید حتما منظم باشد.

·       فرد مبتلا به وسواس، برای ساکت کردن افکار وسواسی یا وسواس های عملی، چیزهای خاصی را کنترل می نماید. به عبارت ساده تر، وسواسی ها روی چیزهای خاصی وسواس دارند. اما شخصیت وسواسی می خواهد همه چیز را کنترل کند و قوانین سفت و سختی هم برای این کنترل دارد. محدوده کنترل شخصیت وسواسی بسیار گسترده تر از اختلال وسواس است.

·       تفاوت در هیجانات تجربه شده

کسانی که وسواس دارند وقتی چیزی آن طورکه می خواهند باشد، نباشد، دچار اضطراب می گردند. در حالی که شخصیت وسواسی اگر کاری طبق نظم و قوانینی پیش نرود، خشمگین و عصبانی می شوند.

برای مثال، فرد دچار وسواس، در مورد نحوه شستن ظرف ها نگران و مضطرب است، چون اضطراب دارد که ظرف ها کامل و درست تمیز نشوند. ولی کسی که شخصیت وسواسی دارد، اصرار دارد که کل خانه باید همیشه کاملا مرتب و منظم باشد. شخصیت وسواسی همیشه تلاش می کند کارهای خودش را با گفتن اینکه این بهترین روش است توجیه نماید. این افراد معتقدند که کارهای آنها درست است و به دیگران کمک می کنند تا زندگی بهتری داشته باشند. ولی اغلب آنقدر روی کارها و رفتارهای کنترل گر خود اصرار می کنند که بر خلاف انگیزه اولیه شان، زندگی را برای دیگران سخت می کنند.

افرادی که دچار وسواس فکری عملی هستند، لزوما  احساساتشان را محدود و سرکوب نمی کنند اما ممکن است سعی کنند از طریق انجام کارهای اجباری تکراری مثل شستشو و چک کردن، فکرهای مزاحم را کنترل کنند.

اما شخصیت های وسواسی، همانطور که سعی می کنند محیط را کنترل کنند، هیجاناتشان را هم کنترل می کنند. این افراد در به تاخیر انداختن خواسته هایشان بسیار ماهر هستند. شخصیت های وسواسی معمولا شغلشان را در اولویت قرار می دهند و خانواده ،دوستان و سایر ارتباطاتشان و حتی سلامت خودشان را نادیده میگیرند. هیجاناتی که یک فرد با شخصیت وسواسی تجربه می کند، غالباً خشم، سرخوردگی و نفرت و کینه میباشد. برخلاف افراد مبتلا به وسواس فکری عملی، شخصیت وسواسی آسیب پذیری های خود را نشان نمی دهد و معمولا از اضطراب پنهانی که دارد تجربه می کند اگاه نیست.

·       تفاوت در احساسی که نسبت به مشکل شان دارند

فردی که دچار اختلال وسواس فکری عملی است، از مشکلی که دارد رنج می رود و آن را دوست ندارد و داوطلبانه به دنبال کمک است.

اما فردی که کاملا یک شخصیت وسواسی است، چون بر اساس اصول و ارزش های سفت و سختش زندگی می کند، از خودش راضی است و به روش زندگی اش پایبند است. این افراد فقط وقتی برای کمک به متخصص مراجعه می کنند که مثلا همسرشان آن ها را مجبور کرده باشد یا اینکه به خاطر افسردگی ناشی از زندگی کردن براساس استانداردهای سخت و عدم توانایی و خستگی برای ادامه زندگی با این استانداردها به دکتر روانشناس مراجعه می کنند.

·       تفاوت های رفتاری

فرد مبتلا به وسواس به دلیل وسواس ها و رفتارهای اجباری که دارد معمولا به شکلی  نامطمئن رفتار میکند. در حالی که شخصیت وسواسی، سلطه طلب هستند و آسیب پذیری را از خودشان و دیگران پنهان می کنند.

فرد وسواسی بیشتر وقت خود را صرف شستشو، چک کردن، منظم کردن یا هر نوع رفتار وسواسی دیگری که دارد میکند. اما شخصیت وسواسی بیشتر زمان خود را به برنامه ریزی و کار کردن اختصاص می دهد.

نشانه های شایع در اختلال وسواس فکری عملی معمولا ناسازگارانه اند و باعث پیشرفت فرد نمی شوند. اما در مقابل، افرادی که اختلال شخصیت وسواسی دارند معمولا ویژگی هایی بسیار کارامد دارند که به آنها کمک می کند در دنیای بیرون موفق باشند. بسیاری از افراد مشهور و ورزشکاران موفق تا حدودی درجاتی از شخصیت وسواسی را دارند.

درمان وسواس فکری و عملی

پیشنهاد میشود برای درمان وسواس باید به روانشناس بالینی یا روانشناس سلامت دکتر احمد شریف نژاد مراجعه کرد.